व्याख्यान क्र.1 मेट्रोलॉजीची व्याख्या, उद्दिष्टे EME-22342

 

Lecture व्याख्यान क्र.1   EME-22342             प्रा. दिनेश व्ही. लोहार

मेट्रोलॉजीची व्याख्या, उद्दिष्टे

परिचय:

 यांत्रिक अभियांत्रिकीमध्ये आपल्याला विविध यांत्रिक घटक जसे की शाफ्ट्स बेअरिंग्ज, पुलीज कास्टिंग इत्यादी बनवावे लागतात.

 अशा घटकांची निर्मिती करण्यापूर्वी, घटकांचे रेखाचित्र डिझाईन अभियंता तयार करतात. तुम्ही पहिल्या वर्षी ड्रॉईंग विषय शिकलात, तो व्यास, जाडी, रुंदी, छिद्र इत्यादी घटकांची परिमाणे दर्शवितो.

 शाफ्टचे उदाहरण:

समजा, लेथ मशीनवर सौम्य स्टील बारच्या कच्च्या मालापासून शाफ्ट तयार केला असेल, तर ऑपरेटरला मशीनिंग दरम्यान/नंतर (diameter) व्यास सारखे मोजमाप तपासावे लागतील. तो शाफ्टची लांबी कशी तपासेल

 हे अज्ञात परिमाण आहे जे योग्य उपकरणांद्वारे निर्धारित केले जाते जे मोजण्याचे साधन म्हणून ओळखले जाते.

 वरील उदाहरणात, मोजमाप यंत्रांचा वापर केल्याशिवाय शाफ्टचा आकार कळू शकत नाही.

 तुमच्या ज्ञानाच्या आधारे तुम्ही शाफ्टची लांबी कशी मोजाल?

बहुतेक विद्यार्थी उत्तर देतील की स्टीलची पट्टी आहे जी आपल्या दैनंदिन व्यवहारात वापरली जाते. याचा अर्थ घटकांच्या परिमाणांचे मोजमाप करण्यासाठी विविध मोजमाप साधने आणि पद्धतींची आवश्यकता आहे.

हे युनिट मेट्रोलॉजीच्या संकल्पनेशी संबंधित आहे जे पॅरामीटर्स किंवा उत्पादनांच्या/घटकांच्या वैशिष्ट्यांशी संबंधित आहे.

मोजमापाची गरज: Need of measurement

 या साठी मोजमाप आवश्यक  आहे

1. अज्ञात भौतिक प्रमाण जाणून घेणे.

2. घटकांच्या परिमाणांची तुलना करणे.

3. ड्रॉईंग / वैशिष्ट्यांनुसार उत्पादन तयार केले आहे याची खात्री करणे.

4. उत्पादनातील त्रुटी शोधणे.

प्र. 1 मेट्रोलॉजीची व्याख्या करा आणि त्याची उद्दिष्टे सांगा. (४ गुण)

"मेट्रोलॉजी" हा शब्द ग्रीक लाकडाच्या "मेट्रॉन" वरून आला आहे. याचा अर्थ "मापन करणे" आणि "लॉजी" म्हणजे विज्ञान" म्हणून मेट्रोलॉजी हे "मापनाचे शास्त्र" आहे.

1.1 मेट्रोलॉजीची व्याख्या: Definition of Metrology :

 मेट्रोलॉजीची व्याख्या "मापन शास्त्र" अशी केली जाते जी मान्य युनिट्स आणि मानकांवर आधारित मोजमापाच्या पद्धतींशी संबंधित आहे.

इंटरनॅशनल ब्युरो ऑफ वेट्स अँड मेजर्स (BIWM) च्या मते "विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या कोणत्याही क्षेत्रातील अनिश्चिततेच्या कोणत्याही स्तरावर प्रयोग आणि सैद्धांतिक निर्धार दोन्हीचा समावेश करणारे मोजमापाचे शास्त्र".

 मेट्रोलॉजीचा वापर लक्षात घेता ते रेषीय आणि कोनीय मापनांपुरते मर्यादित आहे.

 अचूकता प्राप्त करण्यासाठी योग्य मापन यंत्रे आणि उपकरणे यांच्या मदतीने अचूक मोजमाप करण्यासाठी मेट्रोलॉजी महत्त्वाची भूमिका बजावते.

1.1.1 मेट्रोलॉजीची उद्दिष्टे:  Objectives of Metrology :

प्रश्न 1 मेट्रोलॉजीची  उद्दिष्टे सांगा. (४ गुण)  .

1. योग्य मापन साधनाची निवड: Selection of appropriate measurements instrument :

उत्पादन/घटकांचे विविध मापन मापदंड आहेत. म्हणून योग्य साधनाची निवड करणे आवश्यक आहे.

2. मापन पद्धतींचे मानकीकरण: Standardisation of measuring methods :

मापनाची एकसमानता राखण्यासाठी, मोजमाप पद्धती प्रमाणित करणे आवश्यक आहे.

3. नवीन विकसित उत्पादनांचे विश्लेषण करण्यासाठी: To analyse new developed products

मेट्रोलॉजी विकसित केलेल्या महत्त्वाच्या पॅरामीटर्सची कार्यक्षमता आणि मापन तपासण्यास मदत करते

4. प्रक्रिया क्षमता निश्चित करण्यासाठी: To determine process capabilities :

मेट्रोलॉजी मशीनची प्रक्रिया क्षमता निर्धारित करण्यात मदत करते.

5. तपासणीचा खर्च कमी करण्यासाठी: To minimise cost of inspection :

मेट्रोलॉजी आर्थिकदृष्ट्या योग्य साधने आणि तंत्राद्वारे तपासणीचा खर्च कमी करण्यास मदत करते.

6. विशेष गेज / उपकरणांची डिझाईन  : Design of special gauges / instruments :

मोजमाप करणे कठीण असलेल्या विशेष गेज/यंत्रांची रचना करण्यासाठी मेट्रोलॉजीचा वापर केला जाऊ शकतो